Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp rèn kĩ năng miêu tả đồ vật cho học sinh Lớp 4

PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong các môn học của bậc Tiểu học thì Tiếng Việt là môn học giữ vị trí quan trọng, bởi nó là công cụ để giao tiếp và tư duy. Đó là môn học góp phần hình thành và phát triển ở học sinh 4 kỹ năng: Đọc, viết, nói và nghe. Trong đó, Tập làm văn là phân môn có tính tổng hợp cao, bởi nó tích hợp năng lực từ nhiều môn học khác.
Trong phân môn Tập làm văn, miêu tả là thể loại dùng lời nói có hình ảnh và có cảm xúc làm cho người nghe, người đọc hình dung một cách rõ nét, cụ thể về người, vật và cảnh vật. Đây là dạng văn có tác dụng rất lớn trong việc tái hiện đời sống, hình thành và phát triển trí tưởng tượng, óc quan sát và khả năng nhận xét, đánh giá của con người. Với đặc trưng của phân môn, những bài văn miêu tả làm cho tâm hồn, trí tuệ người đọc thêm phong phú, giúp ta cảm nhận được văn học và cuộc sống một cách tinh tế hơn, sâu sắc hơn. Ở lớp Bốn, văn miêu tả là dạng bài dựa vào những căn cứ quan sát được, cảm nhận về đối tượng (cây cối, con vật, đồ vật) đã để lại ấn tượng. Từ những hình ảnh trực quan sinh động đó chuyển sang tư duy trừu tượng và sản sinh ngôn ngữ. Đối với học sinh lớp Bốn nói đúng, viết đúng, diễn đạt mạch lạc đã khó; vậy mà để làm văn hay, giàu hình ảnh, giàu cảm xúc lại càng khó hơn nhiều.
Nhưng thực tế thì sao? Xuất phát từ những nhu cầu, đặc điểm và đặc biệt là tính cấp thiết trong việc dạy và học cho thấy việc rèn luyện kĩ năng viết văn miêu tả cho học sinh lớp là vô cùng cần thiết. Người giáo viên tiểu học chính là người thợ xây đặt những viên gạch đầu tiên để xây dựng một cái nền vững chắc cho quá trình tích lũy của học sinh ở bậc học sau này. Tuy nhiên nhiệm vụ này không phải là điều có thể thực hiện được một cách dễ dàng đối với người giáo viên Tiểu học nếu như không có một trình độ chuyên môn, một kĩ năng sư phạm tốt, một vốn kiến thức sâu rộng về Tiếng Việt và Văn học. Vì vậy, tôi mạnh dạn chọn “Một số biện pháp rèn kĩ năng miêu tả đồ vật cho học sinh lớp 4” nhằm đưa ra một vài ý kiến về biện pháp rèn kĩ năng viết văn miêu tả đồ vật cho các em với hi vọng giúp các em rèn luyện kĩ năng sản sinh văn bản, tạo điều kiện để các em tự tìm tòi và tự thể hiện những ý tưởng, suy nghĩ độc lập và chủ động.
* Văn miêu tả là gì? Văn miêu tả là loại văn nhằm giúp người đọc, người nghe hình dung những đặc điểm, tính chất nổi bật của sự vật, sự việc, con người, phong cảnh,làm cho những cái đó như hiện lên trước mắt người đọc, người nghe. Trong văn miêu tả, năng lực quan sát của người viết, người nói thường được bộc lộ rõ nhất.
* Đặc điểm của bài văn miêu tả: 
Văn miêu tả là loại văn mang tính thông báo thẩm mĩ. Đó là sự miêu tả thể hiện được cái mới mẻ, cái riêng trong cách quan sát, cách cảm nhận của người viết.
PHẦN II: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
1. Thực trạng công tác dạy học và tính cấp thiết
1.1. Thực trạng tại cơ sở
- Tình hình đội ngũ: Năm học 2021 – 2022, Nhà trường có 54 cán bộ giáo viên trong đó Ban giám hiệu có 03 đồng chí; nhân viên hành chính 03 đồng chí; giáo viên 48 trong đó có 03 giáo viên dạy môn Tiếng Anh; 02 giáo viên dạy Âm nhạc; 02 giáo viên dạy Mĩ thuật; 01 giáo viên dạy Thể dục; 02 giáo viên dạy Tin học. 56/57 = 98.2% cán bộ quản lý, giáo viên và nhân viên có trình độ đại học trở lên (05) cán bộ quản lý và giáo viên có trình độ trung cấp lý luận chính trị. Đảng viên 35 đồng chí. Đội ngũ cán bộ giáo viên, nhân viên có phẩm chất đạo đức tốt, chấp hành nghiêm chủ trương của Đảng chính sách pháp luật của Nhà nước các quy định của ngành và trường. Thực hiện tốt “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”.
- Tình hình cơ sở vật chất: Trường Tiểu học Thị trấn Phố Mới có 100% các phòng học kiên cố cao tầng trong đó có 36 phòng học văn hóa; có 03 phòng học bộ môn (Tin học: 01, Tiếng Anh: 02) Khu hiệu bộ gồm: phòng Hiệu trưởng; phó Hiệu trưởng; Văn phòng trường; Công đoàn- Đội; Văn thư- Kế toán; Thiết bị- Đồ dùng; phòng y tế và khu nhà ăn bán trú khang trang. Phòng học bộ môn Tin học có 40 máy tính được nối mạng đầy đủ phục vụ tốt cho dạy học của giáo viên và học sinh, có đủ hệ thống tăng âm loa máy phục vụ cho các hoạt động tập thể. Tất cả các phòng học đều được kết nối mạng. Trường có khuôn viên rộng với diện tích 9334 m2 có cây xanh, bóng mát. Các phòng học, phòng chức năng, nhà đa năng đều được xây dựng kiên cố và được bố trí gọn gàng, ngăn nắp thuận tiện cho các hoạt động.
1.2. Thuận lợi
Nhà trường luôn luôn nhận được sự quan tâm và chỉ đạo sát sao của Đảng ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân, Ủy ban mặt trận Tổ quốc Thị trấn Phố Mới trong việc xây dựng cơ sở vật chất nhà trường. Sự phối hợp chặt chẽ các đoàn thể của địa phương; sự ủng hộ nhiệt tình của Hội cha mẹ học sinh trong việc thực hiện các hoạt động nhằm nâng cao chất lượng giáo dục.
Đội ngũ cán bộ giáo viên của nhà trường có sức trẻ, nhiệt huyết trong công tác giảng dạy và giáo dục học sinh, có trình độ chuyên môn vững vàng, các thầy cô giáo không ngừng nâng cao về chuyên môn nghiệp vụ. Thực hiện tốt các cuộc vận động của ngành và phong trào thi đua. Nhiều cô giáo và thầy giáo đạt dạy giỏi cấp tỉnh, cấp huyện. Chất lượng giáo dục toàn diện, chất lượng mũi nhọn học sinh giỏi được nâng lên rõ rệt được nhiều phụ huynh tin tưởng và là địa chỉ tin cậy gửi con em đến học tại trường. Các đoàn thể như Công đoàn - Đội tổ chức nhiều hoạt động sôi nổi và tích cực có nhiều ý nghĩa. Luôn quyết tâm phấn đấu đạt danh hiệu và thành tích cao.
1.3. Khó khăn
 Bên cạnh những thuận lợi từ phía nhà trường còn có một số khó khăn, đối với học sinh, lên lớp 4 các em mới bắt đầu học cách lập dàn ý, dựng đoạn và viết thành bài văn hoàn chỉnh. Hơn nữa, khả năng ngôn ngữ của các em còn hạn chế. Khả năng quan sát miêu tả còn chưa tinh tế, học sinh chưa biết sử dụng các giác quan để quan sát, quan sát chưa theo một trình tự, thấy đâu tả đó. Thực tế cho thấy, đa số học sinh lớp 4 viết văn miêu tả chưa hay hoặc sắp xếp ý còn lộn xộn, lủng củng, hình ảnh trong bài văn chưa gợi tả, ít liên tưởng hoặc chỉ là sao chép một cách sống sượng bài văn mẫu. Hầu hết khi dạy các loại bài này giáo viên mới chỉ dừng lại ở việc giải quyết hoàn thành các yêu cầu của các bài tập theo chuẩn kiến thức chứ chưa đi sâu, mở rộng, rèn kỹ năng viết văn cho các em có năng khiếu văn học. Giáo viên cũng chưa định hướng cụ thể cho các em cách học văn như thế nào cho có hiệu quả nên bài văn của các em phần nhiều chỉ đạt được ở mức độ bình thường. Việc chấm và sửa bài còn chung chung, chưa sửa được ý hay, câu văn hay nhằm phát huy sự sáng tạo cho học sinh khi học Tập làm văn. Tiết trả bài chưa nhận xét, đánh giá cụ thể ưu khuyết điểm của từng học sinh. Chính vì vậy, trong quá trình giảng dạy, tôi đã luôn tìm tòi, tham khảo tài liệu, trao đổi với đồng nghiệp giàu kinh nghiệm để nắm bắt những phương pháp tối ưu nhất phục vụ quá trình giảng dạy.
Năm học 2021 - 2022, tôi được Ban giám hiệu phân công giảng dạy và chủ nhiệm lớp 4D. Tôi đã tiến hành khảo sát 49 lớp 4D của tôi. Nội dung khảo sát:
Đề bài : Tả một đồ chơi mà em thích.
Kết quả trước khi áp dụng các biện pháp:
Tổng số học sinh
Bài hay, giàu hình ảnh cảm xúc
Bài có bố cục 
rõ ràng
Bài thiếu bố cục, sơ sài
49
Số lượng
%
Số lượng
%
Số lượng
%
8
16,3
37
75,5
4
8,1

Qua kết quả khảo sát, tôi thấy học sinh chưa biết cách viết một bài văn miêu tả một đồ vật, chưa hứng thú, yêu thích môn văn dẫn đến kết quả chưa cao.
* Nguyên nhân dẫn đến kết quả như vậy: 
+ Học sinh chưa thật sự đam mê, chưa hăng say học tập, còn mất tập trung, trong lớp chưa chú ý nghe giảng, chưa xác định được đúng mục tiêu, trọng tâm yêu cầu của môn học; học sinh chưa có phương pháp để viết bài, nên kết quả bài làm chưa cao.
+ Thầy cô chưa thật sự quan tâm, tạo hứng thú học tập.
Từ những khó khăn và qua kết quả khảo sát nêu trên, tôi đưa ra một số biện pháp để cải thiện chất lượng môn Tập làm văn lớp 4 nói chung và dạng bài văn miêu tả đồ vật nói riêng.
2. Các biện pháp nâng cao chất lượng giảng dạy tập làm văn miêu tả đồ vật cho học sinh lớp 4.
2.1. Biện pháp 1: “Phải yêu thích thì mới có thể học được”. Tạo cho học sinh nguồn cảm hứng, sự yêu thích khi học văn miêu tả.
* Mục tiêu: 
- Giúp các em yêu thích môn học.
- Bồi dưỡng cảm hứng, say mê khi học văn miêu tả.
* Nội dung biện pháp:
Mọi việc làm thành công đều bắt đầu bằng đam mê và rèn viết văn cũng vậy. Người giáo viên phải có nhiều biện pháp để thu hút, tạo nguồn cảm hứng, nhu cầu nói năng, kích thích học sinh tham gia vào cuộc giao tiếp (nói, viết).
Nhiệm vụ của phân môn tập làm văn bậc Tiểu học là mở rộng vốn sống, rèn luyện tư duy, bồi dưỡng tâm hồn, cảm xúc thẩm mĩ, hình thành nhân cách cho học sinh. Trong đó học văn miêu tả sẽ góp phần phát triển tư duy hình tượng cho các em nhờ các biện pháp so sánh, nhân hóa,... khi miêu tả. Nhưng làm thế nào để thực hiện được nhiệm vụ trên mà không biến các em thành những “ thợ ” viết văn? Vậy ta cần kích thích các em yêu văn và có nhu cầu viết văn. Giống như việc mua tranh, nếu các em có ý tưởng tốt, có những nội dung cốt lõi khi viết văn là khi đó các em đã sở hữu một bức tranh, thấy đồng cảm và mong muốn sở hữu nó.
2.2. Biện pháp 2: Hướng dẫn học sinh quan sát, nhận xét về đối tượng miêu tả
* Mục tiêu: 
- Giúp học sinh cách quan sát, nhận xét đối tượng miêu tả trong bài văn tả đồ vật.
* Nội dung biện pháp:
Quan sát đồ vật là giáo viên tổ chức hướng dẫn cho học sinh độc lập quan sát đối tượng, từ đó học sinh thu nhận được những thông tin quan trọng, hiểu biết sâu sắc về đối tượng như đặc điểm về cấu tạo, màu sắc, hình dáng cũng như công dụng của một đồ vật nào đó làm cơ sở cho bài văn tả đồ vật. 
Bên cạnh quan sát phải luôn có sự hỗ trợ của ghi chép, nhận xét bởi lẽ hai yếu tố này luôn tạo cơ sở cho học sinh trong việc lựa chọn những chi tiết, những hình ảnh đặc sắc. Tôi đã hướng dẫn học sinh cách ghi chép, nhận xét khi quan sát: Ghi những đặc điểm cơ bản về hình dạng, màu sắc, hoạt động,... của đối tượng, nhất là những điểm mới, riêng, độc đáo mà người khác không nhìn thấy. 
Quan sát giúp học sinh có cái nhìn chính xác và sâu sắc hơn về đối tượng miêu tả. Từ đó, các em có thể thể hiện những điều mà các em cảm nghĩ bằng vốn từ nghệ thuật của mình để làm hiện rõ trước mắt người đọc về đối tượng phản ánh một cách chân thực và sinh động nhất. Đặc biệt thông qua quan sát giúp học sinh phát hiện những nét riêng biệt của sự để so sánh với sự vật khác. Nhưng chỉ quan sát thôi thì chưa đủ, quan sát phải gắn liền với liên tưởng, tưởng tượng.
2.3. Biện pháp 3: Tập cho học sinh lập dàn ý bằng sơ đồ tư duy, xây dựng các đoạn văn trong bài văn miêu tả đồ vật
* Mục tiêu: Học sinh nắm được cách lập dàn ý bằng sơ đồ tư duy
* Nội dung biện pháp:
2.3.1. Lập dàn ý bằng sơ đồ tư duy 
Việc sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học sẽ dần hình thành cho các em tư duy mạch lạc, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có cách nhìn vấn đề một cách tổng thể, khoa học chứ không phải học vẹt, học thuộc lòng. 
Khi lập sơ đồ tư duy các em dễ dàng nắm bắt được trọng tâm của đề bài, dễ dàng hình dung bố cục của bài văn. Ngoài ra còn tạo hứng thú cho học sinh, giải tỏa áp lực, khơi dậy năng khiếu viết văn, phát triển khả năng tư duy, tạo cho các em thói quen tích cực suy nghĩ và cảm giác tự tin khi viết văn. 
Sau khi học sinh đã xác định đề tài miêu tả và có những tài liệu thu thập được về đối tượng miêu tả trong khi quan sát thì việc quan trọng là các em phải biết sắp xếp các chi tiết đó lập dàn ý bằng sơ đồ tư duy để tạo thành một bố cục chặt chẽ và hấp dẫn người đọc khi viết thành một bài văn. 
2.3.2. Sắp xếp các ý tìm được thành đoạn văn hoàn chỉnh
Căn cứ vào các ý đã được lập để sắp xếp các ý theo đoạn cho phù hợp. Để viết được bài văn, học sinh cần tập viết đoạn. Trong chương trình tập làm văn, bài tập viết đoạn chiếm số lượng nhiều. Đoạn văn được phân loại theo chức năng: đoạn mở bài, đoạn thân bài, đoạn kết bài. Cách phân loại này chi phối cách xây dựng các kiểu bài viết đoạn mở bài, viết đoạn thân bài và đoạn kết bài. Mỗi đoạn văn theo chức năng này lại được phân loại nhỏ hơn: mở bài trực tiếp, mở bài gián tiếp, kết bài mở rộng, kết bài tự nhiên (không mở rộng). Mặc dù mở bài, thân bài, kết bài là ba phần riêng song chúng phải có sự thống nhất về ý.
 Mỗi bài Tập làm văn miêu tả đồ vật là thành quả lao động của học sinh, đó là những sáng tạo riêng, không có bài viết giống nhau. Vì vậy tôi hướng dẫn để các em biết cách viết từng đoạn trong bài văn miêu tả đồ vật, tiếp theo là hướng dẫn các em sắp xếp các đoạn đã viết thành một bài văn hoàn chỉnh. Khi sắp xếp các đoạn văn tôi lưu ý học sinh cần chú ý đến các từ ngữ hoặc câu chuyển đoạn ví dụ như : Thật vậy, quả đúng như vậy, mở cặp ra, 
2.4. Biện pháp 4: Giúp học sinh sử dụng một số biện pháp nghệ thuật và biết bộc lộ cảm xúc trong bài văn miêu tả đồ vật.
* Mục tiêu: 
+ Làm giàu vốn từ cho học sinh
+ Học sinh biết sử dụng một số biện pháp nghệ thuật trong bài văn miêu tả đồ vật.
+ Biết bộc lộ cảm xúc trong bài văn.
* Nội dung biện pháp:
Để giúp học sinh sử dụng một số biện pháp nghệ thuật và bộc lộ cảm xúc trong bài văn miêu tả đồ vật, tôi hướng dẫn học sinh tích luỹ vốn từ ngữ và lựa chọn vốn từ ngữ có ý nghĩa quan trọng đến với việc làm văn miêu tả nói chung và văn miêu tả đồ vật nói riêng. Đây là vấn đề tôi quan tâm nhất để học sinh tích luỹ vốn từ miêu tả. Trước hết tôi giúp học sinh tích luỹ vốn từ ngữ miêu tả qua các bài tập đọc và các bài văn hay của các nhà văn như bài văn tả “ Cái cối tân”, tả “Cái trống trường”, tả “ Chiếc xe đạp của chú Tư”. Số lượng từ ngữ miêu tả trong bài rất phong phú, cách sử dụng chúng rất sáng tạo. Khi dạy các bài Tập đọc và Tập làm văn này, tôi thường chỉ ra các từ ngữ miêu tả, chọn một, hai trường hợp đặc sắc nhất để phân tích cái hay, sự sáng tạo của nhà văn khi dùng chúng. Có như vậy mới giúp học sinh nhớ được một số từ ngữ, hình ảnh, thậm chí cả câu văn hay sau mỗi bài Tập đọc. 
2.5. Biện pháp 5: Thực hiện nghiêm túc tiết trả bài tập làm văn
* Mục tiêu: 
+ Học sinh biết tự sửa lỗi bố cục, dùng từ đặt câu, lỗi chính tả thông qua tiết tả bài.
+ Biết viết lại một đoạn trong bài cho hay hơn, giàu hình ảnh và cảm xúc.
* Nội dung biện pháp:
Tôi luôn cùng học sinh đặt ra mục tiêu ( yêu cầu cần đạt) của tiết trả bài để thực hiện một cách nghiêm túc, kĩ lưỡng, không làm “lấy lệ”, không qua loa, đại khái. 
Khi học sinh biết viết văn miêu tả và viết được hay là khi các em đã bước đầu hiểu được đặc điểm của văn miêu tả, biết cách quan sát đối tượng, tích luỹ được vốn từ miêu tả nhất định, biết xây dựng đoạn văn mở bài, thân bài, kết bài; cách diễn đạt và xây dựng bố cục bài văn; biết cách tưởng tượng và sử dụng các biện pháp tu từ, biện pháp nghệ thuật trong viết văn; được sửa lỗi kĩ lưỡng sau mỗi bài viết. Từ đó, các em viết bài dễ dàng hơn, thích thú hơn, có cảm xúc hơn, chất lượng bài viết được nâng cao. Trong khi chữa văn cho học sinh, tôi thường chữa ý, chữa lời kết hợp với chữa lỗi chính tả.
3. Thực nghiệm sư phạm
3.1. Mô tả cách thức thực hiện
3.1.1. Biện pháp 1: “Phải yêu thích thì mới có thể học được”. Tạo cho học sinh nguồn cảm hứng, sự yêu thích khi học văn miêu tả.
Tôi đổi mới bằng cách: thay đổi linh hoạt và thường xuyên các hình thức học văn, để cho các em học mà như không học thì khi ấy các em tự chiếm lĩnh được kiến thức một cách tự nhiên nhưng không mang màu sắc khô khan và không khiến các em nặng nề. 
Ví dụ: Với đề bài: “ Tả một món đồ chơi mà em yêu thích”. Trước đó, tôi cho các em mang theo đồ chơi mà em yêu thích đến lớp để cùng chia sẻ với các bạn cách chơi. Sau đó, tôi phân nhóm theo các món đồ chơi mà các bạn nam hay nữ yêu thích rồi phân chia tổ thi đua kể các món đồ chơi, rồi sau đó kể các chi tiết của một món đồ, Cứ thế nâng dần mức khó. Qua đó các em liệt kê được các đồ vật xung quanh, liệt kê các chi tiết của món đồ, nhưng không gây nhàm chán cho tiết học. 
Ngoài ra khi ra đề tập làm văn, tôi luôn chú ý đề bài cần yêu cầu viết về những gì gần gũi, thân thiết với học sinh, phù hợp với tình hình hiện tại của lớp, phù hợp với hoàn cảnh miễn sao vẫn giữ được tinh thần của bài học để tạo ra được nguồn cảm hứng, kích thích các em muốn nói, viết về nội dung mà đề bài đã yêu cầu. Dựa vào gợi ý của các đề bài mẫu trong sách giáo khoa, tôi có thể đưa ra những đề bài tập làm văn có yêu cầu được nêu ra một cách gián tiếp. Đối tượng miêu tả là do các em tự lựa chọn sẽ khiến các em cảm thấy rất hứng thú và được chủ động, có thể đưa ra một số đề như sau: 
Ví dụ: 
Đề 1: Những đồ vật quanh em tuy nhỏ bé nhưng rất có ích: Chiếc đồng hồ báo thức, cây bút, cái thước kẻ, quyển sách... Em hãy tả một trong những đồ vật đó. 
Đề 2: Tuổi thơ ai cũng có những đồ chơi đã từng gắn bó với mình như một người bạn. Hãy tả lại một trong những đồ chơi đó
Khi học sinh đã có hứng thú đối với đối tượng miêu tả tôi duy trì hứng thú đó ở các em, khơi gợi giúp các em có thể miêu tả đối tượng đó không những đúng mà phải hay.
3.1.2. Biện pháp 2: Hướng dẫn học sinh quan sát – nhận xét về đối tượng miêu tả
Khi các em quan sát, tôi giúp các em hiểu được mục đích quan sát là gì và phải quan sát như thế nào cho hợp. Để có thể giúp học sinh rèn kĩ năng quan sát tốt trong văn miêu tả đồ vật tôi đã thực hiện: 
- Tôi hướng dẫn học sinh sử dụng các giác quan để quan sát. Mỗi giác quan sẽ đem đến cho người quan sát những ghi nhận về một mặt của đối tượng. Trong năm giác quan thì thị giác (mắt nhìn) cho nhiều ghi nhận nhất về đặc điểm đồ vât cần miêu tả. Tùy từng đồ vật mà tận dụng thêm các giác quan khác. Càng sử dụng được nhiều giác quan thì kết quả ghi nhận càng phong phú và đối tượng miêu tả