SKKN Nâng cao hiệu quả sử dụng đồ dùng trực quan, phát huy tính tích cực trong dạy học Toán cho học sinh Lớp 1

MỤC LỤC
 NỘI DUNG

TRANG
PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ
3
PHẦN II: NỘI DUNG
4
1. Thực trạng việc sử dụng đồ dùng trực quan trong công tác dạy và học môn Toán lớp 1. 
4
2. Các biện pháp nâng cao chất lượng giảng dạy. 
6
 2.1. Biện pháp 1: Nắm vững bản chất dạy học trực quan và một số yêu cầu khi sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học.
6
 2.2. Biện pháp 2: Nâng cao hiệu quả cách sử dụng đồ dùng trực quan khi dạy các dạng bài cụ thể.

8
 2.3. Biện pháp 3: Ứng dụng công nghệ thông tin tạo bài giảng điện tử nhằm nâng cao chất lượng dạy học và gây hứng thú cho HS trong học tập.
16
3. Thực nghiệm sư phạm
18
4. Kết luận
21
5. Kiến nghị, đề xuất.
20
 a. Đối với tổ, nhóm chuyên môn
21
 b. Đối với Lãnh đạo nhà trường
21
 c. Đối với Phòng GDĐT, Sở GDĐT
22
PHẦN III: TÀI LIỆU THAM KHẢO
22
PHẦN IV: MINH CHỨNG VỀ HIỆU QUẢ CỦA BIỆN PHÁP


PHẦN V: CAM KẾT
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
STT
Chữ viết đầy đủ
Chữ viết tắt
1
Học sinh
HS
2
Số lượng
SL
3
Giáo viên
GV
4
Phương pháp dạy học
PPDH
5
Tiểu học
TH
6
Giáo dục phổ thông
GDPT

PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong các môn học ở Tiểu học, môn Toán có một vị trí hết sức quan trọng. Môn Toán trang bị cho các em kiến thức, kỹ năng để ứng dụng trong đời sống. Môn Toán đóng góp một phần rất quan trọng trong việc rèn luyện suy nghĩ, phương pháp suy luận logic, phương pháp giải quyết vấn đềNó đóng góp vào việc phát triển trí thông minh, cách suy nghĩ độc lập, linh hoạt, sáng tạo, hình thành các phẩm chất cần thiết và quan trọng của người lao động như: cần cù, cẩn thận, có ý chí vượt khó, làm việc có kế hoạch, có nề nếp và tác phong khoa học.
Định hướng chung của đổi mới chương trình GDPT 2018 là hướng đến phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh. Để thực hiện theo yêu cầu đổi mới của chương trình GDPT, bộ sách Cùng học và phát triển năng lực đã xây dựng chương trình sách mới cho môn Toán lớp 1. Chính vì vậy, để đạt được mục tiêu của bộ giáo dục cũng như phù hợp với nội dung chương trình sách giáo khoa, các trường Tiểu học cần có sự đổi mới toàn diện về mọi mặt, đặc biệt là đổi mới phương pháp dạy học. 
Lớp Một là lớp đầu cấp ở bậc học Tiểu học. Tư duy của trẻ lớp Một là tư duy trực quan cụ thể, đó là kiểu tư duy được hình thành trong quá trình trẻ vui chơi. Ở lứa tuổi này, các em rất dễ xúc cảm, thích cái đẹp, cái mới lạ, tích cực ham muốn gần gũi với thiên nhiên, nhạy cảm với các hoạt động văn học nghệ thuật. Bởi vậy, việc sử dụng đồ dùng thiết bị dạy học, đặc biệt là đồ dùng trực quan trong dạy học nói chung, trong dạy học toán nói riêng là điều rất cần thiết. 
Bản thân là giáo viên trực tiếp giảng dạy môn Toán lớp Một, qua thực tế giảng dạy và dự giờ thăm lớp của đồng nghiệp, tôi nhận thấy việc sử dụng đồ dùng trực quan còn có những bất cập và hạn chế. Việc sử dụng đồ dùng dạy học trực quan chưa có sự linh hoạt, sáng tạo dẫn đến sự nhàm chán đối với học sinh. Bên cạnh đó, một số giáo viên vẫn quan niệm học sinh lớp 1 chủ yếu nhận biết số và tính toán cộng, trừ là được nên bỏ qua việc sử dụng đồ dùng trực quan để giảng dạy hoặc sử dụng một cách một cách hình thức, đối phó. Bởi vậy, tôi suy nghĩ trăn trở tìm giải pháp thế nào để việc dạy học Toán được tốt hơn và mong muốn giáo viên và học sinh cần có kĩ năng trong việc sử dụng đồ dùng trực quan.
Xuất phát từ những lý do trên, tôi đã tiến hành nghiên cứu và đề xuất giải pháp: “Nâng cao hiệu quả sử dụng đồ dùng trực quan, phát huy tính tích cực trong dạy học Toán cho học sinh lớp 1” thông qua bộ sách Cùng học và phát triển năng lực với mong muốn giáo viên và học sinh cải thiện kỹ năng trong việc sử dụng trực quan để nâng cao hiệu quả học tập môn Toán. 
* Phạm vi, đối tượng và thời gian áp dụng.
 - Phạm vi: Lớp 1A Trường Tiểu học Nhân Hoà, thị xã Quế Võ năm học 2022- 2023.
 - Đối tượng: Lớp 1A Trường Tiểu học Nhân Hoà, thị xã Quế Võ năm học 2022- 2023.
- Thời gian áp dụng: Từ tháng 9/2022 đến nay.
PHẦN II: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
1.Thực trạng việc sử dụng đồ dùng trực quan trong công tác dạy và học môn Toán ở lớp 1 trường Tiểu học Nhân Hoà.
 a. Về phía nhà trường:
- Nhà trường đã tạo điều kiện, mua sắm đồ dùng dậy học cần thiết cho giảng dạy. Mỗi lớp học đều được trang bị máy tính, máy chiếu hoặc ti vi. Mỗi lớp Một được trang bị 01 bộ đồ dùng dạy học Toán. Học sinh được trang bị mỗi em 01 bộ đồ dùng học Toán.Trường đã động viên giáo viên tự làm đồ dùng, thi sử dụng đồ dùng cấp trường.
	- Chương trình hiện nay có cấu trúc đồng tâm, logic, thuật ngữ Toán học chính xác, rõ ràng phù hợp với tư duy của trẻ.Vì vậy học sinh dễ tiếp thu kiến thức mới và áp dụng để làm bài tập. Sách giáo khoa mới có các kênh hình rất đẹp, sinh động gần gũi với đời sống của trẻ (ước tính kênh hình nhiều gấp đôi kênh chữ và số).
- Tuy đồ dùng dạy học môn Toán lớp 1 được trang bị nhiều nhưng chưa đáp ứng hết sự phù hợp với từng bài dạy, chưa đủ để phục vụ nhu cầu cần thiết cho môn Toán.
 b. Về phía giáo viên:
	Qua thực tế một số năm giảng dạy tại trường Tiểu học Nhân Hoà, bản thân tôi thấy được những ưu điểm cũng như một số tồn tại khó khăn cần được khắc phục khi sử dụng các thiết bị, đồ dùng trực quan trong dạy học môn Toán như sau:
- Hầu hết giáo viên đã nhận thức được tác dụng của các thiết bị, đồ dùng trực quan cũng như sử dụng các phương pháp dạy học trực quan trong dạy học các môn ở Tiểu học nói chung cũng như trong môn Toán nói riêng, nên hầu hết giáo viên đã sử dụng trong các tiết dạy học. Đồ dùng được sử dụng trong tiết dạy đơn giản, gần gũi với học sinh, song để thực hiện và vận dụng như thế nào cho có hiệu quả thì đây là một vấn đề đang cần tìm hướng giải quyết bởi vì nếu sử dụng không đúng các phương pháp sẽ vô tình làm cho chất lượng giờ học kém đi, phi khoa học.
- Trong các tiết Toán, một số giáo viên vẫn quan niệm học sinh lớp 1, chủ yếu nhận biết số và tính cộng, trừ là được nên bỏ qua phần trực quan mà giới thiệu luôn số và phép tính. Vì vậy, dẫn đến việc học sinh tiếp thu kiến thức máy móc, không hiểu bản chất của vấn đề nên chóng quên kiến thức.
	- Sử dụng phương tiện trực quan giống nhau dẫn đến sự nhàm chán đối với học sinh. Đôi khi giáo viên sử dụng đồ dùng trực quan một cách hình thức, đối phó, nhiều khi chưa tuân thủ các yêu cầu căn bản khi sử dụng đồ dùng trực quan.
c.Về phía học sinh:
- Hầu hết học sinh có hứng thú học tập trong các giờ học có sử dụng đồ dùng trực quan.
- Học sinh lớp 1 còn nhỏ, việc tiếp thu kiến thức ở bậc học mới gặp khó khăn đặc biệt là trong thời gian đầu năm học mới.
- Một số học sinh khi được giáo viên giới thiệu kiến thức bằng đồ dùng trực quan thấy lạ thì tập trung chú ý vào đồ dùng của cô, quên nhiệm vụ học tập.
- Một số gia đình học sinh, phụ huynh chưa quan tâm đến việc học của các em nên chưa chuẩn bị đầy đủ đồ dùng học tập của học sinh trước khi đến lớp. Vì vậy đã ảnh hưởng đến hiệu quả học tập của học sinh.
- Học sinh chưa mạnh dạn trao đổi ý kiến với cô giáo. Vì vậy có vấn đề chưa hiểu không dám trao đổi với giáo viên dẫn đến hổng kiến thức.
*Kết quả của thực trạng trên:
Năm học 2022-2023, tôi được phân công phụ trách lớp 1A, tôi nhận thấy như sau: Sách giáo khoa mới có các kênh hình rất đẹp, sinh động gần gũi với đời sống của trẻ (ước tính kênh hình nhiều gấp đôi kênh chữ và số). Tuy nhiên bản thân chưa có nhiều kinh nghiệm nên chất lượng học sinh chưa được như mong muốn.
 Qua hai tuần giảng dạy đầu tiên tôi đã tiến hành khảo sát chất lượng của lớp và khảo sát mức độ hứng thú học tập của học sinh. Kết quả như sau:
 	+ Đánh giá về việc tinh thần tham gia học tập.
Lớp
Số HS
khảo sát
Rất tích cực
Tích cực
 Không tích cực
SL
%
SL
%
SL
%
 1A
36
6
16,7
10
27,8
20
55,5

 + Đánh giá kết quả học tập qua bài khảo sát:
Lớp
Số HS khảo sát
Hoàn thành tốt
Hoàn thành
Chưa hoàn thành
SL
%
SL
%
SL
%
 1A
36
10
27,8
21
58,3
5
13,9

Như vậy, qua các tiết dạy và qua khảo sát chất lượng tại lớp, tôi thấy còn nhiều em chưa tích cực tham gia học tập môn Toán, số lượng các em chưa đạt chuẩn kiến thức kĩ năng còn cao. Với thực trạng như vậy, tôi trăn trở, suy nghĩ và trải nghiệm qua mỗi tiết dạy Toán, qua thực tế giảng dạy của bản thân để tìm ra một số biện pháp: “Nâng cao hiệu quả học tập thông qua việc áp dụng đồ dùng dạy học trực quan môn Toán, phát huy tính tích cực cho học sinh” thông qua bộ sách Cùng học và phát triển năng lực với mong muốn giáo viên và học sinh cải thiện kỹ năng trong việc sử dụng trực quan để nâng cao hiệu quả học tập. 
2. Các biện pháp nâng cao chất lượng giảng dạy.
2.1. Biện pháp 1: Nắm vững bản chất dạy học trực quan và một số yêu cầu khi sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học.
Thứ nhất: Nắm vững bản chất của việc sử dụng đồ dùng trực quan: 
 Dạy học trực quan (hay còn gọi là trình bày trực quan) là phương pháp dạy học sử dụng những phương tiện trực quan, phương tiện kĩ thuật dạy học trước, trong và sau khi nắm tài liệu mới, khi ôn tập, khi củng cố, hệ thống hóa và kiểm tra tri thức, kĩ năng, kĩ xảo. Phương pháp dạy học trực quan được thể hiện dưới hình thức là minh họa và trình bày. 
Những đồ dùng trực quan có tính chất minh họa như bản mẫu, bản đồ, bức tranh, tranh chân dung, hình vẽ trên bảng, ... 
Trình bày thường gắn liền với việc trình bày thí nghiệm, những thiết bị kĩ thuật, chiếu phim đèn chiếu, phim điện ảnh, băng video. Trình bày thí nghiệm là trình bày mô hình đại diện cho hiện thực khách quan được lựa chọn cẩn thận về mặt sư phạm. Nó là cơ sở, là điểm xuất phát cho quá trình nhận thức - học tập của học sinh, là cầu nối giữa lí thuyết và thực tiễn. Thông qua sự trình bày của giáo viên mà học sinh không chỉ lĩnh hội dễ dàng tri thức mà còn giúp học tập được những thao tác mẫu của giáo viên, từ đó hình thành kĩ năng, kĩ xảo, ...
Khi sử dụng đồ dùng học tập, học sinh phải huy động mọi giác quan (tay cầm, mắt nhìn, tai nghe, ...) và đặc biệt là phải hoạt động trên các đồ dùng học tập đó để nhận biết, tìm tòi, củng cố kiến thức mới.
Thứ 2: Vận dụng linh hoạt quy trình sử dụng đồ dùng trực quan.
Giáo viên phải nắm rõ quy trình thực hiện khi sử dụng đồ dùng trực quan để sử dụng linh hoạt và phù hợp trong các tiết dạy toán: 
+ Giáo viên treo những đồ dùng trực quan có tính chất minh họa hoặc giới thiệu về các đồ vật ... và nêu yêu cầu định hướng cho sự quan sát của học sinh.
+ Giáo viên trình bày nội dung các đồ dùng trực quan đó.
+ Giáo viên yêu cầu một số học sinh trình bày lại, giải thích.
+ Từ những chi tiết, thông tin học sinh thu được từ phương tiện trực quan, giáo viên nêu câu hỏi yêu cầu học sinh rút ra kết luận khái quát về vấn đề mà đồ dùng trực quan cần truyền tải. 
	Như vậy, việc hiểu bản chất của việc sử dụng đồ dùng trực quan giúp cho giáo viên nắm vững hơn phương pháp dạy học, cách sử dụng đồ dùng dạy học một cách triệt để và có hiệu quả cao trong các giờ dạy Toán.
Thứ ba: Lựa chọn cách sử dụng đồ dùng trực quan phù hợp với từng giai đoạn học tập.
Đồ dùng trực quan hỗ trợ cho học sinh nắm vững kiến thức mới và hỗ trợ cho việc phát triển tư duy trừu tượng, nhưng không vì thế mà luôn luôn sử dụng trong cả tiết học. Giáo viên phải sử dụng đúng lúc, đúng chỗ, đúng cách. Là giáo viên dạy lớp 1, lớp khó nhất trong trường Tiểu học nên trong các giờ học Toán, tôi đã tổ chức hướng dẫn cho học sinh sử dụng đồ dùng học tập bằng tất cả các giác quan: tay cầm, mắt nhìn, tai nghe . để nhận biết, tìm tòi phát hiện kiến thức mới.
- Đúng lúc, đúng chỗ: Là phải biết sử dụng đồ dùng nào vào dạy kiến thức nào, đồ dùng phải phản ánh được logic của kiến thức.
- Đúng cách: Đúng quy trình khi sử dụng đồ dùng dạy học (đúng các thao tác).
Tôi hướng dẫn cho học sinh phải suy nghĩ tự tìm ra kết quả chứ không thụ động, cứ quên lại xoè que tính, ngón tay để tính. Vì thế trong mỗi giờ học Toán, học sinh lớp tôi không còn thấy khó khăn, trở ngại trong trong việc làm tính, tính nhẩm. Một số em trước đây khi cộng trừ các số trong phạm vi 10 còn rất chậm. Các em thường xuyên phải dùng que tính để tìm kết quả. Nhưng giờ đây, với các phép tính cộng trừ trong phạm vi10 hay 100, các em có thể nhẩm và viết ngay được kết quả.
Ví dụ: Khi hình thành bảng cộng trong phạm vi 6, tôi hướng dẫn học sinh sử dụng đồ dùng học tập như que tính, hình tròn để tìm ra kết quả phép cộng nhưng khi đã thuộc bảng cộng rồi thì cố gắng không dùng que tính, không dùng đôi tay để làm tính mà tập nói ngay kết quả phép tính, chỉ khi nào học sinh quên công thức thì mới dùng đến que tính, ngón tay,  để hỗ trợ trí nhớ.
Với việc sử dụng phương pháp trực quan trong dạy học một cách hợp lí như vậy, tôi thấy rằng học sinh lớp tôi tự tin hơn nhiều khi tính toán, không bị lệ thuộc quá nhiều vào đồ dùng trực quan mà vẫn nhẩm ngay được kết quả một cách nhanh chóng.
 GV đang giúp đỡ HS lớp 1A- Trường Tiểu học Nhân Hoà sử dụng đồ dùng.
 GV sử dụng đồ dùng vào tiết dạy Toán ở lớp 1A - Trường Tiểu học Nhân Hoà. 
2. Biện pháp 2: Nâng cao hiệu quả cách sử dụng đồ dùng trực quan khi dạy các dạng bài cụ thể.
2.1. Sử dụng đồ dùng trực quan khi dạy hình thành khái niệm số có một
 chữ số.
* Mục tiêu:
- Giúp học sinh có khái niệm ban đầu về các số từ 0 đến 10. Biết đọc, viết các số từ 0 đến 10.
- Nhận biết số lượng các nhóm có từ từ 0 đến 10 đồ vật và thứ tự của mỗi số trong dãy số từ 0 đến 10.
* Cách tiến hành:
Khi dạy các số từ 0 đến 10, tôi dạy theo một mô tuýp nhất định. Không phải bài nào cũng sử dụng trực quan giống nhau mà phải biết linh hoạt, tránh tình trạng lạm dụng, nhàm chán cho cả giáo viên lần học sinh. Tôi hướng dẫn học sinh thao tác trên phương tiện trực quan ở mức độ trừu tượng hóa tăng dần để hình thành khái niệm số từ 1 đến 10. Hình thành khái niệm số thông qua phép đếm.
Ví dụ: Khi tôi dạy Toán: Bài 2: Số 1, Số 2, số 3.
 (Chủ đề 1: Trang 10 SGK Toán 1 - bộ sách Cùng học và phát triển năng lực)
	Tôi hướng dẫn học sinh nhận ra đặc điểm chung các hình ảnh đều có số lượng là một. Ta dùng số 1 để chỉ số lượng của mỗi đồ vật đó, số một được viết bằng con số một, tôi viết lên bảng: “1”. Tương tự để hình thành số 2, 3 tôi cũng giới thiệu các nhóm đồ vật có số lượng 2, 3 để học sinh tự giác đếm trên hình ảnh số lượng của nhóm đồ vật. Sau đó tôi hướng dẫn học sinh rút ra số mới được hình thành: 2 và 3. 
Để hình thành khái niệm các số từ 4 đến 10, tôi cũng dùng phương pháp trực quan như trên nhưng mức độ trừu tượng hoá cao dần, chủ yếu dựa vào kênh hình để hình thành khái niệm số. Làm được như vậy, tôi thấy rằng học sinh không những nắm vững cấu tạo số mà còn kích thích óc sáng tạo, suy luận của học sinh khi tìm tòi kiến thức mới.
2.2. Sử dụng đồ dùng trực quan khi dạy hình thành khái niệm số có hai
 chữ số.	
* Mục tiêu:
- HS nhận biết thứ tự các số đếm, cách viết và cách đọc các số đó.
* Cách tiến hành:
Khi dạy hình thành các số có hai chữ số, tôi sử dụng phương pháp trực quan với hình thức khác. Khi hình thành các khái niệm các số từ 10 đến 20, tôi vẫn dạy như từ 0 đến 10. Tuy nhiên, khi nắm được đặc trưng khi hình thành các số từ 20 đến 100 khác với hình thành các số từ 0 đến 20 ở chỗ: Hình thành số qua phép gộp chứ không phải đếm tổng thể hay đếm thêm 1. Bởi vì hình thành số lớn thì không thể đếm nhiều mà phải gộp lại để đỡ cồng kềnh khi sử dụng trực quan.
2.2.1. Hình thành các số từ 10 đến 20: Đếm theo thứ tự lần lượt.
2.2.2. Hình thành các số từ 20 đến 100: Đếm theo chục rồi đếm tiếp các hình vuông lẻ.
Kết luận: Khi hình thành các số có hai chữ số cho HS, GV phải dạy thật kĩ bài dạy đầu tiên. Đây là bài điểm tựa cho HS. Sử dụng trực quan đúng và phù hợp HS sẽ rất dễ nhớ số và ghi nhớ rất lâu. Nó sẽ trở thành đường mòn trong trí nhớ của các em.
2.2.3. Sử dụng hiệu quả đồ dùng trực quan giúp học sinh học tốt dạng toán về phép cộng, phép trừ trong phạm vi 10 và 100.
a. Dạy phép cộng, trừ trong phạm vi 10.
* Mục tiêu:
- HS sử dụng đồ dùng trực quan là những vật thân thuộc, gần gũi với các tình huống thực tế trong cuộc sống hoặc mô hình toán học (hình vuông, hình tròn ..)
Để thành lập các phép tính cộng, trừ bằng cách đếm tiếp, đếm lùi.
* Cách tiến hành:
Khi dạy phép cộng trừ trong phạm vi 10 là phạm vi nhỏ nên tôi cho các em thực hành bằng phương tiện trực quan chính ngay trong bộ đồ dùng cá nhân. Hướng dẫn cho học sinh thao tác và tự tìm kết quả. Tôi hướng dẫn cho tất cả học sinh đều hiểu chứ không hướng cho các em thuộc lòng nhưng không hiểu bản chất của phép cộng đó.
Khi đồ dùng của các em trùng với đồ dùng học tập của giáo viên và với sách giáo khoa thì việc tiến hành hình thành phép cộng, phép trừ thuận lợi hơn. Nhưng khi phương tiện trực quan của các em không giống với giáo viên thì tôi đã linh động thay đổi đồ dùng dạy học của mình để phù hợp với học sinh, điều đó đã giúp các em tự tin hơn khi sử dụng đồ dùng, các em sử dụng ngay bộ đồ dùng của mình để tìm ra kết quả.
b. Dạy phép cộng, trừ trong phạm vi 100.
* Mục tiêu:
- Thông qua mô hình số, HS hiểu cách cộng (trừ) các số trong phạm vi 100, hiểu cách cộng (trừ): cộng (trừ) đơn vị với đơn vị, chục trừ chục.
- HS thành thạo kĩ thuật đặt tính cộng (trừ) theo theo cột dọc.
* Cách tiến hành:
Dạy cộng, trừ trong phạm vi 10 để làm tiền đề cho việc dạy phép cộng trừ trong phạm vi 100. Cũng như với phép cộng trừ trong phạm vi 10, dạy phép cộng, trừ trong phạm vi 100, tôi cũng dùng phương tiện trực quan để giúp HS lập được phép cộng hay phép trừ.
Ngoài sử dụng phương pháp trực quan bằng đồ dùng trực quan, tôi còn thực hiện phương pháp trực quan bằng cách hướng dẫn thuật toán đặt tính và tính theo cột dọc theo các bước sau: GV trình bày lên bảng (vừa nói vừa viết).
 GV hướng dẫn HS đặt tính ở lớp 1A - Trường Tiểu học Nhân Hoà.
Từ việc biết cách sử dụng linh hoạt các phương pháp trực quan cho từng dạng Toán nêu trên, tôi cảm thấy giờ học Toán lớp tôi rất sôi nổi và có chất lượng, một số HS yếu toán bây giờ đã làm thành thạo các phép tính cộng trừ có liên quan đến số, không cần nhiều đến sự hỗ trợ của các phương tiện trực quan khi thực hành luyện tập, không còn rụt rè e ngại mỗi khi học toán nữa.
2.3. Biện pháp 3: Ứng dụng công nghệ thông tin tạo bài giảng điện tử nhằm nâng cao chất lượng dạy học và gây hứng thú cho HS trong học tập.
	Hiện nay, việc sử dụng công nghệ thông tin vào lĩnh vực giáo dục đã hỗ trợ tích cực trong dạy học môn Toán. Cụ thể trong các thiết kế các tiết dạy giáo án đi